23 mei Toestemming tot seks en alcohol: Een juridische analyse van vrije wil en kwetsbaarheid

De hervorming van het Belgische seksueel strafrecht in 2022 heeft de focus verscherpt op het begrip “toestemming”, met een expliciete verankering in het Strafwetboek. Dit is juridisch en maatschappelijk belangrijk, zeker wanneer de vraag zich opdringt of toestemming tot seksuele handelingen nog wel rechtsgeldig is wanneer een van de partijen onder invloed is van alcohol. Een recente vrijspraak in een verkrachtingszaak in Gent, waarbij de rechter oordeelde dat het slachtoffer “niet laveloos genoeg” was, roept fundamentele vragen op. Niet alleen over de interpretatie van de wet, maar ook over hoe rechters omgaan met het begrip “vrije wil” in de context van alcoholgebruik.

1. Toestemming en vrije wil: het juridisch kader

Artikel 417/5 van het Strafwetboek stelt dat seksuele toestemming enkel geldig is wanneer die “uit vrije wil” is gegeven. Die vrije wil kan niet worden afgeleid uit het louter ontbreken van verzet en kan op elk moment worden ingetrokken. Belangrijker nog: er is geen toestemming wanneer de seksuele handeling gebeurt “door gebruik te maken van de kwetsbare toestand van het slachtoffer”, bijvoorbeeld ten gevolge van alcohol.

Deze bepaling biedt een belangrijk moreel en juridisch anker, maar roept ook interpretatievragen op: hoe ver moet die kwetsbaarheid gaan? En hoe stel je objectief vast dat de vrije wil daadwerkelijk is aangetast?

Het Strafwetboek biedt geen concreet meetinstrument: er is geen minimumniveau van intoxicatie dat automatisch impliceert dat er geen geldige toestemming meer mogelijk is. Dat is begrijpelijk, het menselijk functioneren onder invloed is complex en individueel variabel, maar het maakt de toepassing van de wet des te lastiger.

2. De casus Eeklo

De zaak in kwestie draait om een jonge vrouw die seksuele handelingen had met een man terwijl ze onder invloed van alcohol was. De rechtbank oordeelde dat het niet bewezen kon worden dat zij op dat moment niet meer kon toestemmen, aangezien zij “niet lazarus” of “laveloos” was.

Hoewel de term “lazarus” niet in de wet voorkomt, gebruikte de rechter die om aan te geven dat de vrouw nog functioneerde op een manier die op het eerste gezicht wijst op een zekere wilsbekwaamheid. Dit roept belangrijke vragen op: moet iemand werkelijk laveloos zijn om te worden beschermd door het strafrecht?

Volgens de wet is het antwoord duidelijk: nee. De vrije wil moet niet volledig uitgeschakeld zijn. Toch betekent dit zeker niet dat elke seksuele handeling onder invloed van alcohol per definitie niet-consensueel is. Dat zou een te rigide interpretatie zijn, die onvoldoende rekening houdt met de context.

3. Dronkenschap, kwetsbaarheid en toestemming

De praktijk leert dat alcoholgebruik een spectrum is: van lichte ontremming tot volledige bewusteloosheid. Op dat spectrum bevinden zich talloze grijze zones waarbinnen het moeilijk is vast te stellen of iemand nog in staat is om vrijwillig, bewust en geïnformeerd toestemming te geven.

De sleutelvraag luidt: kan het slachtoffer haar seksueel zelfbeschikkingsrecht nog uitoefenen? Dat vergt een feitelijke beoordeling. Elementen die hierbij een rol kunnen spelen:

• De aard van de communicatie (bv. sms-berichten vol typfouten)
• Het gedrag van het slachtoffer (bijvoorbeeld incoherentie of instabiliteit)
• Eventuele verklaringen van derden
• Toxicologische rapporten (die indicatief, maar niet doorslaggevend zijn)
• De aard van het seksueel contact (is er sprake van machtsonevenwicht, druk, misleiding?)

Daarbij is het belangrijk te benadrukken dat de aanwezigheid van toestemming op het moment zelf leidend is, niet de gevoelens van spijt achteraf.

4. Beiden dronken?

In veel gevallen hebben beide partijen alcohol geconsumeerd. Dit leidt tot bijkomende complexiteit: als beiden onder invloed zijn, is er dan sprake van een gelijkwaardige situatie of juist niet?

De wet voorziet geen uitzondering voor “wederzijdse dronkenschap”, maar verwacht van de rechter een inschatting van het eventuele onevenwicht tussen de partijen. Als een van beiden manifest meer controle of inzicht heeft dan de ander, dan kan dit wijzen op het misbruik van een kwetsbare toestand en aldus een strafbare gedraging uitmaken.

Elk dossier is uniek en vereist een zorgvuldige, geval-per-geval beoordeling binnen de concrete context.

5. Het bredere debat

Het zou fout zijn om alcoholgebruik als vrijgeleide voor daders te beschouwen, maar het zou even fout zijn om elke seksuele handeling onder invloed van alcohol als potentieel strafbaar te beschouwen. Morele nuance is hier essentieel.

Mensen verliezen onder invloed soms hun remmingen, maar dat betekent echter niet automatisch dat hun grenzen volledig verdwijnen. Wat door de ene persoon wordt ervaren als speels of onschuldig gedrag, kan door de ander als ongewenst of grensoverschrijdend worden beleefd. Het is essentieel om dergelijke verschillen in beleving ernstig te nemen, zonder meteen in zwart-witdenken te vervallen.

6. Wat als je zelf slachtoffer bent en hoe kunnen wij jou helpen?

Tot slot is het cruciaal om te benadrukken dat wie denkt slachtoffer te zijn geworden van verkrachting of andere vormen van seksueel geweld, er nooit alleen voor staat. Het is begrijpelijk dat er bij slachtoffers vaak twijfel, schaamte of angst bestaat om stappen te zetten. Toch is het van groot belang om in zo’n situatie hulp te zoeken en zo snel mogelijk aangifte te doen.

Een eerste veilige stap kan gezet worden bij een Zorgcentrum na Seksueel Geweld (ZSG) in jouw buurt. Deze centra bieden gespecialiseerde, multidisciplinaire opvang en begeleiding. Je wordt er medisch onderzocht, er kunnen forensische sporen worden verzameld, en je kan er desgewenst meteen aangifte doen bij de politie. Alles gebeurt in een omgeving die gericht is op respect, vertrouwen en zorg op maat.

Na die eerste stap komt vaak een periode van onzekerheid. Uit onze ervaring als gespecialiseerde advocaten blijkt dat slachtoffers tijdens het onderzoek vaak weinig weten over wat er precies met hun dossier gebeurt. In die fase kunnen wij een belangrijke rol spelen. Wij zorgen ervoor dat je als slachtoffer helder en tijdig geïnformeerd wordt over de stand van zaken in het onderzoek. Daarnaast kunnen wij, indien nodig, bijkomende onderzoekshandelingen vragen, je helpen bij het begroten en indienen van je schade-eis en je juridisch begeleiden bij elk contact met justitie.

Ook wanneer er nog geen aangifte is gebeurd, kunnen wij slachtoffers ondersteunen. Wij kunnen je bijstaan bij het afleggen van een verklaring en zorgen dat je dit doet in de meest veilige en ondersteunde omstandigheden.

Indien je vragen hebt of nood hebt aan hulp, aarzel dan niet om contact op te nemen met Manon Cop of Emma Martin via info@bannister.be of telefonisch op 03/369.28.00. We staan klaar om te luisteren, te begeleiden en je rechten te verdedigen, met kennis van zaken en menselijke betrokkenheid.